Căng thẳng giữa Trung Quốc và Philippines trên Biển Đông vẫn chưa có dấu hiệu thuyên giảm mà còn có nguy cơ diễn biến khốc liệt hơn. Ngày 25/3, Philippines đã triệu tập đại biện Trung Quốc để phản đối “các hành động gây hấn” trên Biển Đông hồi cuối tuần qua. Bộ Ngoại giao Philippines cáo buộc hải cảnh Trung Quốc dùng vòi rồng phun vào một tàu dân sự đang thực hiện nhiệm vụ tiếp tế cho binh lính của họ đóng tại Bãi Cỏ Mây hôm 23/3. Theo lực lượng bảo vệ bờ biển Philippines vụ việc đã khiến 3 thuyền viên Philippines bị thương và gây ra “thiệt hại đáng kể cho tàu” (1).

Teresita Daza - người phát ngôn Bộ Ngoại giao Philippines - cho biết: “Sáng nay (ngày 25/3), Bộ Ngoại giao đã triệu đại biện lâm thời của Đại sứ quán Trung Quốc để truyền đạt sự phản đối mạnh mẽ của Philippines đối với các hành động hung hăng của lực lượng hải cảnh và dân quân biển Trung Quốc nhằm cản trở nhiệm vụ luân chuyển và tiếp tế của Philippines ở bãi cạn Ayungin (cách Philippines gọi Bãi Cỏ Mây) vào ngày 23/3/2024” (2).

Vụ việc hôm 23/3 là lần thứ hai trong tháng này các thuyền viên Philippines bị thương trong cuộc đối đầu giữa tàu Trung Quốc và tàu Philippines ở Biển Đông đang tranh chấp. Trước đó, ngày 5/3, các quan chức Philippines cho biết bốn thành viên thủy thủ đoàn trên một tàu quân sự của Philippines đã bị thương nhẹ khi tàu hải cảnh Trung Quốc phun vòi rồng vào tàu của họ và làm vỡ kính chắn gió (3). Những sự cố căng thẳng trên biển gần đây đã trở nên thường xuyên hơn khi các tàu Trung Quốc cố gắng ngăn chặn các tàu thuyền của Philippines chuyển hàng tiếp tế đến tiền đồn quân sự của Manila ở đó.

Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Gilberto Teodoro đề nghị Trung Quốc nên chứng tỏ tính thuyết phục của yêu sách chủ quyền của mình thông qua trọng tài quốc tế. ÔngTeodoro nói trước báo giới: “Nếu Trung Quốc không ngại nêu yêu sách với thế giới, thì tại sao chúng ta không phân xử theo luật pháp quốc tế?” (4).

Nhiều quốc gia ủng hộ Philippines

Tính đến ngày 26/3, đã có đến 21 quốc gia, trong đó có cả Đan Mạch, Phần Lan, Thụy Điển và Liên minh châu Âu (EU), đã bày tỏ quan ngại trước những hành động nguy hiểm và sử dụng vòi rồng nhằm vào tàu thuyền Philippines của lực lượng Hải cảnh Trung Quốc. Nhóm nước này đề cập đến Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) và kêu gọi duy trì các quy tắc khi quản lý tranh chấp ở Biển Đông.

Trên mạng xã hội X, Đại sứ quán Thụy Điển tại Manila đăng bài viết cảnh báo việc làm hư hại các tàu Philippines là “gây nguy hiểm đến tính mạng một cách không cần thiết” và “tranh chấp phải được giải quyết một cách hòa bình theo UNCLOS và luật pháp quốc tế” (5).

Trong khi đó, Bộ Ngoại giao Nhật Bản cho rằng “các vấn đề Biển Đông liên quan trực tiếp đến hòa bình, ổn định trong khu vực và là mối quan tâm chính đáng của cộng đồng quốc tế” (6). Nhật Bản cho biết họ phản đối những hành động của cả hai nước sẽ làm gia tăng căng thẳng ở Biển Đông.

Phát biểu tại cuộc họp báo ở Manila sau cuộc gặp người đồng cấp nước chủ nhà Philippines Enrique Manalo, Ngoại trưởng Ấn Độ S Jaishankar khẳng định Ấn Độ ủng hộ chủ quyền của Philippines trong việc bảo vệ chủ quyền quốc gia và muốn khám phá các lĩnh vực hợp tác mới, bao gồm cả quốc phòng và an ninh: “UNCLOS năm 1982 đặc biệt quan trọng xét về khía cạnh Hiến pháp các vùng biển. Tất cả các bên phải tuân thủ toàn bộ, cả về mặt chữ nghĩa lẫn tinh thần, của công ước. Tôi nhân cơ hội này để nhắc lại một cách chắc chắn sự ủng hộ của Ấn Độ đối với Philippines trong việc bảo vệ chủ quyền quốc gia.” (7)

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Hàn Quốc Lim Soo-suk nói trong một cuộc họp báo: “Chúng tôi thực sự quan ngại về việc sử dụng vòi rồng gần đây và lặp đi lặp lại ở Biển Đông. Những hành động này làm gia tăng căng thẳng ở Biển Đông, tuyến đường hàng hải quốc tế quan trọng được tất cả các nước sử dụng, trong đó có Hàn Quốc, và làm suy yếu các nỗ lực duy trì hòa bình, ổn định, an ninh và trật tự hàng hải dựa trên luật lệ” (8).

ASEAN câm lặng

Tuy nhiều quốc gia trên thế giới đã lên tiếng ủng hộ Philippines, thế nhưng ASEAN - tổ chức quan trọng của khu vực Đông Nam Á, lại im tiếng trong suốt thời gian dài xảy ra căng thẳng giữa đôi bên.

Bắc Kinh đã sử dụng chiến lược “Ba cuộc chiến” – dư luận, chiến tranh tâm lý và pháp lý, và lợi ích kinh tế – để khiến các nước Đông Nam Á bị chia rẽ trong tranh chấp Biển Đông. Sự sa sút về dân chủ và gắn kết nội bộ yếu kém, vốn là đặc điểm của các nước Đông Nam Á trong nhiều thập kỷ, càng làm tăng thêm khả năng chi phối của các cường quốc bên ngoài. Chiến lược chia cắt của Trung Quốc đã thành công trong việc làm tê liệt ASEAN - cơ quan hàng đầu quản lý các vấn đề khu vực Đông Nam Á - bằng cách lạm dụng quy trình cơ chế thể chế của tổ chức này.

Toan tính của Việt Nam

Tổng thống Philippines Ferdinand R Marcos Jr. muốn chống lại sự quyết đoán của Trung Quốc ở Biển Đông bằng cách phát triển hợp tác hàng hải với Việt Nam, xây dựng quan hệ đối tác chiến lược với Nhật Bản, Australia và Mỹ, đồng thời thúc đẩy một cuộc đàm phán thành công về Bộ quy tắc ứng xử (COC) trong Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Tuy nhiên, sự khác biệt trong cách tiếp cận của khu vực với Trung Quốc, chính sách đối nội khác nhau của các quốc gia Đông Nam Á và chiến lược chia rẽ hiệu quả của Trung Quốc đặt ra những trở ngại đáng kể cho một mặt trận thống nhất chống lại sự xâm lược của Trung Quốc trong khu vực.

Các quốc gia có yêu sách trong khu vực không có chung cách tiếp cận để chống lại Trung Quốc. Manila đã trở nên chủ động hơn trong việc chống lại Trung Quốc bằng cách áp dụng chiến lược răn đe tập thể, củng cố mối quan hệ với các nước có cùng quan điểm, đặc biệt là Mỹ và các đồng minh. Dưới thời chính quyền Marcos Jr., Philippines đã công khai các hành động khiêu khích của Trung Quốc ở Biển Đông.

Tuy là một quốc gia đã từng bị Trung Quốc uy hiếp giống như họ đang làm với Philippines, Việt Nam lại tỏ ra thận trọng khi đối phó với Trung Quốc về vấn đề Biển Đông. Không giống như Philippines, Việt Nam thích cách giải quyết riêng rẽ trước các hành động khiêu khích của Bắc Kinh, cho phép nước này quản lý và cô lập các vấn đề hàng hải khỏi các mối quan hệ song phương rộng lớn hơn với Trung Quốc. Như tác giả Khang Vũ đã chứng minh trong một bài viết gần đây (9), Việt Nam đã nhất quán đảm bảo với Trung Quốc rằng nước này sẽ không liên minh chống lại bất kỳ nước thứ ba nào trừ khi Bắc Kinh đe dọa toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam. Sự đảm bảo này cho phép Trung Quốc tách tranh chấp Biển Đông với Việt Nam khỏi sự cạnh tranh rộng lớn hơn giữa Mỹ và Trung Quốc.

Tác giả Harshit Prajapati trong một phân tích mới đây (10), cho rằng: Việc Đảng Cộng sản Việt Nam (ĐCSVN) thắt chặt mối quan hệ liên đảng với Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) là nhằm mục đích củng cố quyền lực chính trị trong nước của ĐCSVN, vì ĐCSTQ ủng hộ các cải cách kinh tế và sự nghiệp xã hội chủ nghĩa của ĐCSVN trước các đối thủ chính trị trong nước. Việt Nam khó có thể áp dụng bất kỳ cách tiếp cận cân bằng đáng kể nào chống lại Trung Quốc vì cách tiếp cận như vậy có thể gây nguy hiểm cho vị thế chính trị của ĐCSVN ở trong nước.

Chủ nghĩa dân tộc chống Trung Quốc tồn tại ở Việt Nam, nhưng ĐCSVN đã thành công trong việc quản lý nó hoặc dập tắt các cuộc biểu tình chống Trung Quốc khi cần thiết, biểu thị mối quan hệ không thể xóa nhòa giữa 2 ĐCS.

Liệu đây có phải là một lý do quan trọng để khiến cả Việt Nam không có động lực trong việc lên án Trung Quốc. Có thể ASEAN sẽ đánh mất vai trò và vị trí của mình khi luôn im lặng trước các hành động sai trái của Trung Quốc ở Biển Đông.